Вевчани за почетници: Гнездо на митски непокор

За Вевчани, а особено за Вевчанскиот карневал пишувале многу македонски, југословенски и странски новинари. Снимени се многу професионални и аматерски документарни филмови. Од новинарите би ги истакнал текстовите што ги објавија Ристо Тодоровски, Никола Шутиноски, Константин Тино Тесторидес, Мишо Китаноски, Илија Каланоски, Виктор Цветановски, Анастас Ќушкоски... Во оваа прилика го реобјавуваме текстот на угледниот македонски новинар и познат романсиер Гоце Ристовски.

 

Текстот е објавен на 11 јануари 2023 година, на Фејсбук 

 

Од ниту едно земно место не може да се види целото село, дури ни од воздух цело Вевчани не може да се види. Секогаш има нешто скрито, недофатно. Како духот на Вевчани, избразден со вади за води. Како шумот на изворите горски што се слуша до Горна Белица. Како ветрот јабланички што фиучи по Виа Игнација, низ вевчанските атари.

Вевчани се наоѓа во регионот на Дримкол, во југозападниот дел на Македонија, и е седиште на истоимената општина. Сместено е на падините на планината Јабланица, на надморска височина од 800 метри, северозападно од Охридското Езеро. До Вевчани се стигнува од Струга, низ селата Враништа и Велешта. Патот, долг 14 километри, е асфалтиран и добро означен. Во Вевчани ќе ве пречекаат ознаки до сите места кои можат да се видат. Пред црквата „Свети Никола“ има мапа која прикажува што се може да се види и во пошироката област. Постои и канцеларија за туристички информации.

Вевчани се споменува во Калимановата грамота како селска населба од крајот на деветтиот век и тоа како мошне развиена, економски јака. Според легендата првите населени вевчанци биле браќата Калан и Алула. Вевчани е единствено подјабланичко место кое што успеало да одолее на исламизацијата. Христијанството на овие простори оставило длабоки траги во животот, обичаите и верувањето кај луѓето, а со тоа и во изградбата на светилиштата.

Една од позначајните цркви во Вевчани е соборна црквата „Свети Никола” (Горна Церкоф), трокорабна базилика со олтар, лаѓа и балкон. Наспроти обичајот селаните да се собираат кај Долната Црква („Света Богородица”) за празниците Лазара и Велигден, тука се собираат и ги слават божикните празници и празникот Свети Јован (Вјан). Оттука тргнуваат литиите кон Изворот на Водици, како и по синорот на селото за Ѓурѓовден.

Црквата „Свети Спас” (Бела Плоча) се наоѓа на влезот од Вевчани. Па, оттука може да почне разгледувањето на знаменитостите и убавините на овој прекрасен крај.

Манастирот „Свети Спас“, изграден во карпи, се наоѓа во планината, западно од селото, во стара дабова шума. До него се стигнува за еден час пешачење.

Црквата „Света Варвара” во минатото била параклис. Стариот параклис е урнат во 1996 година и на истото место, но со поголеми димензии, е изградена црквата.

Во Вевчани постојат и многубројни параклиси: „Свети Димитрија”, „Свети Петка”, „Свети Недела”, „Свети Среда”, и „Свети Јован”. Еден од најмладите црковни објекти во Вевчани е манастирот „Свети Петар и Павле”.

Христијанските симболи коишто ги красат овие светилишта ги има и во домовите на вевчанци, на предметите за домаќинство, народните везови, ткаењето, резбарството, со што се создал нераскинлив спој меѓу духовното и световното. Најзастапени симболи се: крстот, сонцето од Кутлеш, шестолисен цвет, винова лоза, птици и други библиски мотиви.

Многумина во Вевчани доаѓаат за да го посетат Споменикот на природата - Вевчански извори, заштитена еколошка зона, пријатно и воодушевувачко катче за одмор, медитирање и уживање. Се наоѓаат на надморска височина од околу 960 метри. На влезот на изворите не пречекува натпис: „Ние и припаѓаме на природата – а не таа нам“. Покрај водата, до изворите води прекрасна патека. И уреден пикник простор.

Посетата на Горна Белица е посебно доживување. Свети Климент, по напуштањето на Моравија, не сакајки да остане во Плиска, тргнал на југ, го заобиколил Охрид, и се искачил на Јабланица, во римскиот град Велица. Во близината на овој град врвел патот Виа Игнација, а се наоѓал недалеку од средновековниот град Вајтос. Градот Велица некогаш бил на местото каде што денес е селото Горна Белица.

Во близината на ова село се наоѓа едно рамно плато што населението го нарекува чита, што на латински значи град. Интересно е дека делот од патот Виа Игнација што врвел низ ова подрачје се нарекувал Виа Сакрија, што на латински значи свет пат.

Според Јован Поповски, новинар и писател, инаку вевчанец, Климент тука, на крајот од светиот пат, изградил манастир со црква и придружни објекти.

Тој манастир постоел се до пред Втората светска војна познат под името „Свети Климент“. Остатоците сѐ уште се тука, чекаат да бидат истражени. Тука, според него, треба да се бара Климентовиот универзитет, а не во Охрид.

Во Вевчани може убаво да се нагостите, во природа, на чист воздух, во еден од рестораните кои приготвуваат македонска храна.

А ги има неколку – исклучителни.

Еден од најпознатите настани во Вевчани е Вевчанскиот карневал, манифестација стара повеќе од 1.400 години, спој меѓу паганското и современото.

Според своите специфични особини се одвојува од останатите во светот поради неговата архаичност, традиционалност, таинственост и уникатни маски и е настан на кој секоја година му се восхитуваат илјадници домашни и странски посетители. Се одржува од 11 до 14 јануари.

За време на карневалот маскираните имаат слобода и „занес” во „поставувањето на светот наопаку”, во која до израз доаѓа креативноста на духот, смислата за импровизација, критика и иронизирање.

На почетокот на осумдесеттите години Вевчани го посетил францускиот етнолог и фоторепортер Жан-Мари Стенлен, кој во 1984 година во париски „Бобур“, но и во други културни центри во Европа, на културната јавност и понудил репортажа од Вевчани, во која тој со чувство на уметник ги овековечи карневалските настани. Неколку фотографии на оригинални маски од вевчанските карневали, од овој автор, објавени се во енциклопедијата на европските карневали, публикувана во Париз во 1986 година.

Во поново време Вевчани се прочу по „Вевчанскиот случај“ од 1987 година кога тогашната власт имаше намера да ги каптира вевчанските извори, под изговор дека носи вода за жителите од соседното село Октиси, а всушност, имала намера водата да ја користи за елитната викенд-населба Елен Камен, каде што се наоѓале вили на тогашните челници на власта. На тоа се спротивставија жителите на Вевчани со поставување на барикади и не дозволија да се постават водоводните цевки. Немирите кулминираа на 7 август 1987 година кога интервенираа специјални полициски сили, употребувајќи за првпат во тогашна Југославија „електрични пендреци”.

Ослободувањето од наметнато мислење тешко оди. Има едно такво мислење во Македонија што полека се разбива, ама се уште се држи. А, имено, дека вевчанците се малку „криво насадени”.

Кога сите ќе тргнат лево (спотерани како стадо кротки овци, од богати овчари и шарпланинци кучиња чувари) од инает ли, од пркос ли, од многу ум и разум ли, од шегобијство ли - вевчанците ќе фатат десно.

Кога сите ќе затераат десно (поведени од пастири или други световни водачи), вевчанци тогаш ќе му ја удрат в лево. Кога сите ќе почнат да се качуваат угоре, вевчанци еве ти ги од спротивно - идат удолу. Кога сите ќе удрат право, вевчанци од околу.

Вевчанци се такви: ниту од дожд се кријат, ниту од жега под сенка бегаат. Пркосат на се. И на времето и на просторот и на државните системи и режими и на „духовниците” и религиозните догми.

Како палавите дечишта што ги вадат главите низ прозорците од автомобилите за ветрот да им бие в лице, така и вевчанци се истопоруваат пред виорот што се токми и се сили да ги однесе.

Без страв и страм се. Му ја тераат така по свое од памтивека. За нив секој ден е карневал. По василичарски, по пагански. Слобода на духот, остварување на сонот. Слобода и на телото, ако сакате. Се повеќе така.

Вевчанци знаат да си направат и за душата. Барем за миг. Му даваат слободија и на телото. Си поткаснуваат, си потпивнуваат. И старо и младо. И машко и женско.

Не дека им идело така мазно, како француска лимузина по калдрмисана улица, не дека еднаш го јале подебелиот крај од стапот. Ама, не се менуваат, не се застрашуваат. Ни страв од нога, ни страв од Бога. И не сакаат и, чиниш, не можат. Не се мират со ништо. Не трпат наметнувања, ограничувања. Да е уште појако - зафатени се и со парица, што се вели. Та ниту можеш да ги застрашиш, ниту да ги купиш.

Така е и готово! Не може поинаку! За вевчанци тоа не важи. На вевчанец така да му кажеш ќе му дадеш сили за два пати повеќе да ти докаже дека може и поинаку. Аман, бре, да не се седело на газот мирен, ами отсекогаш непомирен, непокорен.

- Сполај ти Господе, што се родив вевчанец- велат вевчанци.

Во Вевчани има 40 води. Четириесет и првата се вевчанците. Водата си оди каде што тргнала. Затињај ја, преградувај ја, забранувај ја. Пак ќе си оди. Ако нема од каде, од подземи. Такви се и вевчанците. Ништо да не ги запирало, да не ги укротувало.

Да се разликуваат барем за малку. И црквата вевчанска е поинаква. Не за којзнае што, ама во нивната се влегува по рамно. И за пред Бога вевчанци ниту креваат ниту спуштаат скалило.

Непокорните вевчанци, по судирите со власта и полицијата, што беше прва најава за демократските промени во тогашна Југославија, прогласија република и отпечатија свои пари и пасоши што може да се купат како сувенири.

За Вевчани се кажува дека од ниту едно земно место не може да се види целото село. Дури ни од воздух цело Вевчани не се гледа. Секогаш има нешто скрито, недофатно.

Како духот на Вевчани избразден со вади за води. Како шумот на изворите горски што се слуша до Горна Белица.

Како ветрот Јабланички што фиучи по Виа Игнација низ вевчанските атари.

А потем кога ќе зајачат зурли, ќе рзнат тапани и ќе писнат кавали - ечи појот на печалбарите од Плачикруша.

По вевчанската улица Римпапица се лизгаат стиховите од Мишо Србакоски.

- Вевчани, републико од кремен

гнездо на митски непокор

во тебе јас сакам да живеам

за апостолите да пеам.

И тогаш дувнува благо ветре од врвот Свети Спас кон Вајтос, кон Кутмичевица. Тоа здивот на апостол Павле ги гали остатооците од црквата Свети Климентова врвејки по Светиот пат, дел на Виа Игнација. Се буди Свеучилиштето Светиклиментово. Се буди нов ден од поразувањето на Василица. Според вевчанци вистинската Нова година.

Вевчанци се уште се под маски. И она прволетно рано утро, кога на вевчанските извори црпат вода за здравје, плодност и родност и прскаат со натопен босилек. Вевчанци се маскираат не за да бидат некои други луѓе. Туку за да бидат тие самите. До крај.

Во последните 150 години Вевчани постојано има околу 2.500 до 3.000 жители. И покрај сите прермежја Вевчани опстана и опстојува. Во Вевчани одново се гради.

Вевчанци горделиво ќе ви кажат дека во нивното село уште во 1835 година почнало со работа училиште, во 1927 година имало веќе и библиотека.

Дека во 1949 во Вевчани е изградена хидроцентрала и селото било осветлено кога во околината сѐ уште се обидувале да им светне со борина.

И тоа што поранешната градоначалничка на Љубљана, Викторија Поточник во својата биографија запишала дека учествувала во „битката за Вевчани”.

За дивно чудо, значи, најсетне, за појќе од рабоќево, излегува дека вевчанци биле и прави и први. Не ќе да е дека се малку „криво насадени”. Туку дека од повеќе си се свои. Суверени.

Тоа е Вевчани. Бренд маде (по вевчански) ин Македонија!

 

 

Авторот е познат новинар, писател и универзитетски професор. 

---

Статијата е прочитана 496 пати.

Сподели:

---